چکیده
اندیشه سیاسی اسلام، حکومت را یک ضرورت به حساب می‌آورد تا جایی که حکومت فاجر را بر فقدان حکومت ارجح می‌داند. در همان حال حکومت و دولت در حد فاصل مصالح و اختیارات انسان قرار گرفته‌اند. از این رو در طول تاریخ ادیان درباره شکل، اندازه، نوع، مأموریت، فلسفه و چگونگی حکومت، مباحث مختلفی از سوی نظریه‌پردازان حوزه دینی صورت گرفته است. در همه این موارد در مورد ضرورت وجود حکومت و نیز درباره «خیر» بودن آن صراحت وجود داشته است و از این رو می‌توان به طور کلی گفت، نظریه‌پردازان حوزه دین ایجابی به حکومت نگاه و از آن استقبال کرده‌اند.
در میان فقهاء و متکلمین اسلامی درباره اینکه «چه کسانی صلاحیت حکومت دارند»و یا درباره اینکه «راه‌های مشروع رسیدن به حکومت از منظر اسلام چیست» مباحث زیادی مطرح و مشارعی پدید آمده است. این نظریات را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد، دسته‌ای که حکومت را امر قدسی شمرده و براساس آیه شریفه «إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلّهِ» آن را متعلق به شریعت می‌داند و دسته دیگر که حکومت را از شئون مردم دانسته و آن را امری عرفی تلقی می‌کند و در این بین به اصل مختار بودن انسان استناد می‌نماید.
در دوره معاصر، بحث در باب حکومت دینی و منشأ و حیطه آن به شدت تشدید شد و به خصوص در چهار دهه اخیر که انقلاب اسلامی بر مبنای نگرشی دین‌محور پدید آمد و نظام جمهوری اسلامی را بر مبنای این نگرش شکل داد، این بحث گسترش فراوانی پیدا کرد. در این میان امام خمینی و امام خامنه‌ای از اواخر دهه ۱۳۴۰ هر کدام جداگانه، بحث ولایت فقیه را به عنوان مدل حکومت اسلامی مطرح و در طول سال‌های پس از آن نیز ابعاد آن را تشریح کردند. نظریه ولایت فقیه در عین حال در میان اندیشمندان دیگر نیز به شکل‌های مختلف مطرح شد ولی در نهایت همه این نظریات در نقطه مقابل «دولت سکولار» قرار دارند.
واژگان کلیدی
نظریه شهیدر صدر، نظریه شهید بهشتی، نظریه آیت‌الله مصباح یزدی، نظریه مهدی حائری یزدی، حکومت اسلامی، ولایت فقیه، دولت سکولار
عنوان مقاله [English]
Theories of government in the sphere of Islamic political thought and its alternative
نویسنده [English]
Saadullah Zarei
چکیده [English]
Abstract
Islamic political thought considers government as a necessity to the extent that it prefers the oppressor government to the absence of government. At the same time, the government and the state are at the intersection of human interests and free will. Thus, throughout the history of religions, various discussions have been held by theorists in the field of religion about the shape, size, type, mission, philosophy and how of government. In all these cases, there has been explicitness about the necessity of the existence of the government and also about its “goodness”, and therefore it can be said in general that theorists in the field of religion have looked at the government positively and welcomed it.
There has been a lot of debate among Islamic jurists and theologians about “who has the authority to govern” or about “what are the legitimate ways to reach a government from the perspective of Islam.” These theories can be divided into two general categories, the category that considers the government as a sacred matter and according to the verse “إِنِ الْحُكْمُ لاِلاَّ لِلّهِ” it belongs to the Shari’a and the other category that considers the government as a matter of the people and a customary matter and in this regard, cites on the principle of human free will and autonomy.
In the contemporary period, the debate on religious government and its origin and scope intensified, and especially in the last four decades, when the Islamic Revolution emerged based on a religious orientation and formed the system of the Islamic Republic based on this attitude, this debate spread widely. Meanwhile, Imam Khomeini and Imam Khamenei, each from the late 1340s, separately discussed the issue of Velayat-e-Faqih as a model of Islamic government and during the following years also explained its dimensions. At the same time, the theory of Velayat-e-Faqih was presented in various forms among other thinkers, but in the end, all these theories are in opposition to the “secular state”.
واژگان کلیدی[English]
Keywords
Theory of Shahid Sadr, Theory of Shahid Beheshti, Theory of Ayatollah Mesbah Yazdi, Theory of Mehdi Haeri Yazdi, Islamic Government, Velayat-e Faqih, Secular Government
عنوان مقاله [العربية]
نظريات الحكومة في مجال الفكر السياسي الإسلامي وبديله
چکیده [العربية]
المخلص
يعتبر الفكر السياسي الإسلامي الحكومة ضرورة لدرجة أنه يفضل حكومة الفجر على غياب الحكومة. في الوقت نفسه، تقع الحكومة والدولة على تقاطع المصالح والسلطات الإنسانية. وهكذا، عبر تاريخ الأديان، ناقش المنظرون في مجال الدين شكل الحكومة وحجمها ونوعها ورسالتها وفلسفتها وأسلوبها. في كل هذه الحالات، كان هناك توضيح حول ضرورة وجود الحكومة وأيضًا حول “صلاحها”، وبالتالي يمكن القول إن المنظرين في مجال الدين بشكل عام نظروا إلى الحكومة بإيجابية و رحب به.
كان هناك الكثير من الجدل بين الفقهاء وعلماء الدين المسلمين حول “من له سلطة الحكم” أو حول “ما هي الطرق المشروعة للوصول إلى حكومة من منظور الإسلام”. يمكن تقسيم هذه النظريات إلى فئتين عامتين، الفئة التي تعتبر الحكومة أمرًا مقدسًا، ووفقًا للآية “ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلّهِ ” فهي تنتمي إلى الشريعة والفئة الأخرى التي تعتبر الحكومة من اختصاص الشعب ومسألة عرفية. في غضون ذلك، يتذرع بمبدأ الاستقلالية البشرية.في الفترة المعاصرة، اشتد الجدل حول الحكم الديني وأصله ونطاقه، وخاصة في العقود الأربعة الماضية، عندما نشأت الثورة الإسلامية على أساس التوجه الديني وشكلت نظام الجمهورية الإسلامية بناءً على هذا الموقف، انتشر هذا النقاش على نطاق واسع. في غضون ذلك، ناقش الإمام الخميني والإمام خامنئي، كل من أواخر أربعينيات القرن الرابع عشر، قضية ولاية الفقيه كنموذج للحكومة الإسلامية، وشرح أبعادها أيضًا خلال السنوات التالية. في الوقت نفسه، تم تقديم نظرية ولاية الفقيه بأشكال مختلفة بين مفكرين آخرين، ولكن في النهاية كل هذه النظريات تتعارض مع “الدولة العلمانية”.
الكلمات المفتاحية
نظرية الشهيد صدر، نظرية الشهيد بهشتي، نظرية آية الله مصباح يزدي، نظرية مهدي حائري يزدي، الحكومة الإسلامية، ولاية الفقيه، الحكومة العلمانية
ـ قرآن کریم
ـ نهج‌البلاغه
ـ آربلاستر، آنتونی (۱۳۹۱)، لیبرالیسم غرب، ظهور و سقوط، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مركز
ـ اکوانی حمداله و شفیعی محسن (۱۳۹۴)، «معرفت دینی و تأثیر آن بر مفهوم آزادی در اندیشه سیاسی امام خمینی»، مجله پژوهشنامه انقلاب اسلامی، ش ۱۵
ـ اکوانی حمداله و منصورخانی، زینب (۱۳۹۵)، «مردم‌سالاری دینی در گفتمان اسلام سیاسی»، بررسی اندیشه سیاسی امام خمینی و ابوالاعلی مودودی، فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهشنامه انقلاب اسلامی، ش ۱۹، تابستان
ـ امام خمینی، سید روح‌الله (۱۳۸۸)، «کتاب البیع»، ج دوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)
ـ بیات، عبدالرسول (۱۳۸۱)، «فرهنگ واژه‌ها»، قم: مؤسسه اندیشه و فرهنگ
ـ پی‌یتر، آندره (۱۳۵۲)، «مارکس و مارکسیسم»، ترجمه شجاع‌الدین ضیائیان، انتشارات دانشگاه تهران
ـ حائری یزدی، مهدی (۱۳۷۹)، «آفاق فلسفه»، به کوشش مسعود رضوی، تهران: نشر فروزان
ـ حائری یزدی، مهدی (۱۹۹۵)، «حکمت و حکومت»، لندن، نشر شادی
ـ حبیبی، ضامن علی (۱۳۸۵)، «حکومت دینی در اندیشه امام خمینی و ابوالاعلی مودودی»، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی
ـ حسینی بهشتی، سید محمد (۱۳۶۱)، «بررسی تحلیلی از جهاد، عدالت لیبرالیسم، امامت»، انتشارات: ستاد برگزاری ۷ تیر
ـ حسینی بهشتی، سیدمحمد (۱۳۸۰)، «مبانی نظری قانون اساسی، گفتارهای حسینیه ارشاد و شهید شهید بهشتی»، جلد سوم، نشر بقعه
ـ حسینی بهشتی، سیدمحمد (۱۳۹۰)، «ولایت، رهبری، روحانیت»، تهران: بنیاد نشر آثار شهید بهشتی
ـ حسینی بهشتی، سیدمحمد (۱۳۹۰)، الف، «نقش آزادی در تربیت کودکان»، تهران: بنیاد نشر آثار شهید بهشتی
ـ حسینی بهشتی، سیدمحمد، کیانوری و دیگران (۱۳۸۱)، «آزادی، هرج و مرج و زورمداری»، تهران: نشر بقعه
ـ خاتمی، سیدمحمد (۱۳۸۰)، روزنامه اعتماد، ۱۸/۳/۱۳۸۰
ـ خرمشاد، محمدباقر (۱۳۸۳)، «مردم‌سالاری دینی، حکومت صالحان»، مجله فرهنگ در دانشگاه اسلامی، ش ۱۲
ـ خرمشاد، محمدباقر و سرپرست سادات (۱۳۹۳)، «مسئله‌ها و الگوهای مردم‌سالاری دینی»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌های انقلاب اسلامی، شماره ۱۰
ـ رضایی مهر، حسن (۱۳۹۱)، «روزنامه رسالت»، ۹ خرداد
ـ سارتر، ژان پل (بی‌تا)، «اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر»، ترجمه مصطفی رحیمی، تهران: نشر مروارید
ـ سروش، عبدالکریم (۱۳۸۰)، «رازدانی و روشنفکری»، تهران: نشر صراط
ـ سروش، عبدالکریم (۱۳۸۰)، «سنت و سکولاریزم»، تهران، نشر صراط
ـ شمس‌الدین، شیخ محمدمهدی (بی‌تا ۱)، «نظام الحکم و الاداره فی الاسلام»، مجله نور، بیروت دارالهادی
ـ شمس‌الدین، شیخ محمدمهدی (بی‌تا ۲)، «العلیه المراه التولی السلطیه»، مجله نور، شماره ۴۲، بیروت
ـ صحیفه امام (۱۳۹۴)، ج۲، ج ۳، ج ۴، ج ۵، ج ۸، ج ۹، ج ۱۰، ج ۱۱، ج ۱۲، ج ۱۳، ج ۱۴، ج ۲۱، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،
ـ صدر، سیدمحمد باقر (۱۳۷۸ق)، «الاسس الاسلامیه»، ج ۱، نجف دالارالهدایه
ـ صدر، سیدمحمدباقر (۱۳۶۰)، «اقتصادنا»، ترجمه عبدالعلی اسپهبدی، تهران: انتشارات اسلامی
ـ صدر، سیدمحمدباقر (۱۳۹۹ق)، «خلافه الانسان و شهادت الانبیاء»، تهران: جهاد البناء
ـ صدر، سیدمحمدباقر (بی‌تا)، «الاسلام یقود الحیاه»، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
ـ صدرا، علیرضا و راعی، جلال (۱۳۸۹)، «الگوی راهبردی فرهنگی برای دولت زمینه‌ساز ظهور»، تهران، ماهنامه راهبردی ملی دانشگاه عالی دفاع ملی، شماره ۱۰۵، خرداد و تیر
ـ صدری، احمد و محمود (۱۳۸۱)، عبدالکریم سروش و اصناف احیاگری، نشریه آفتاب،ش ۲۲
ـ علی بابایی، غلامرضا (۱۳۸۲)، «فرهنگ علوم سیاسی»، بی‌جا، نشر آشیان
ـ فیرحی، داود (۱۳۸۰)، «نظام سیاسی و دولت در اسلام»، فصلنامه علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ش ۱۴
ـ فیرحی، داود (۱۳۸۱)، «دیدگاه فقهی و اندیشه سیاسی فاضل نراقی»، تهران، مجله آیینه پژوهش، شماره ۷۳
ـ فیرحی، داود (۱۳۹۱)، «رهبری و حکومت در اندیشه شهید بهشتی، نظریه امت و امامت»، فصلنامه سیاست، دوره ۴۲، شماره ۱، بهار
ـ کدیور، محسن (۱۳۷۳)، «نظریه‌های دولت در فقه شیعه»، مجله راهبرد، ش ۴
ـ کدیور، محسن (۱۳۷۶)، «تأملی در مسئله ولایت فقیه»، هفته‌نامه پیام‌هامون، ش ۱۹
ـ کدیور، محسن (۱۳۸۷)، «امام سجاد و حقوق مردم»، تهران، نشر تهران کوثر
ـ مسعودی، علی بن حسین (۱۴۰۹ق)، «مروج الذهب»، ج ۳، قم دارالهجره
ـ مصاحب، عبدالحسین (۱۳۷۴)، «دایره المعارف فارسی»، چاپ دوم، تهران: چاپ امیرکبیر
ـ مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳۷۷)، «حکومت و مشروعیت»، کتاب نقدش ۷، تابستان
ـ مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳۸۲)، «مبانی و مبادی مردم‌سالاری دینی»، تهران؛ دفتر نشر معارف
ـ مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳۸۴)، «نشریه پرتو»، ۷ دی
ـ مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۷۸)، «نظریه سیاسی اسلام»، ج اول، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(س)
ـ مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۵)، روزنامه کیهان، ۱۰ اردیبهشت
ـ مطهری، مرتضی (۱۳۸۳)، «مجموعه آثار»، چاپ‌یازدهم، تهران، انتشارات صدرا
ـ مغنیه، محمدجواد (۱۳۸۵)، «تجارب محمدجواد مغنیه »، قم، انوار الهدی
ـ مغنیه، محمدجواد (۱۴۰۰ق)، «الخمینی و الدوله الاسلامیه»، بیروت، موسسه دارالکتب الاسلامی
ـ نراقی، آرش (۱۳۹۷)، «روشنفکری دینی و نقش آن در آینده سیاسی ایران»، ۲۱ ژوئیه ۲۰۱۸، www.BBC.com
ـ نراقی، ملااحمدی (۱۳۷۸)، «معراج السعاده»، قم: انتشارات هجرت
ـ داوری، رضا، (۱۳۵۶)، «عصر اتوپی»، [بی‌جا]: قم، انتشارات حكمت
– Mawdudi, the Meaning of the quran, (Lanore: Islamic Publivation LTD, 1982, Vol. 2. P. 133.
