بررسي ريشه‌ها و ويژگي‌هاي مشترك بحران‌هاي خاورميانه با تأكيد بر بحران سوريه و عراق
فصلنامه مطالعات راهبردي جهان اسلام، سال شانزدهم، شماره ۱، پياپي ۶۱، بهار ۱۳۹۴؛ صفحات ۵-۴۲
نوع مقاله : پژوهشی
نویسنده :
* احمد زارعان
* كانديداي دريافت دكتري جامعه‌شناسي، پژوهشگر و مدرس دانشگاه
چکیده
خاورمیانه یکی از بحران‌خیزترین مناطق جهان است که در طول یک قرن اخیر دست‌خوش منازعات، درگیری‌ها و جنگ‌های خونینی بوده است. پژوهش‌های متعددی با هدف شناخت علل و ریشه‌های اصلی بحران در این منطقه انجام شده است و هر یک از کارشناسان از منظر خود این موضوع را بررسی كرده‌اند. بدين منظور اغلب پژوهشگران با تمرکز زیاد بر یک عامل و نادیده گرفتن عوامل دیگر دچار تقلیل‌گرایی شده‌اند یا عواملی را به عنوان ریشة بحران معرفی کرده‌اند که قادر به تحلیل بحران‌های اخیر نيستند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که عوامل اصلی بحران‌های خاورمیانه کدام‌اند و بحران‌های منطقه‌ای مانند بحران سوریه و عراق چه ویژگی‌های مشترکی دارند؟ یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد چالش‌های هویتی، چالش مشروعیت و جانشینی، مداخلة قدرت‌های استعماری و استکباری در منطقه و اهتمام آنها به جهانی‌سازی و عدم مشروعیت ذاتی رژیم صهیونیستی از عوامل موجد بحران‌های اخیر در خاورمیانه بوده‌اند. همچنین تعدد بازیگران، نقش‌آفرینی بازیگران غیردولتی، گسترش بحران از سطح اجتماعی به امنیتی و نظامی و ظهور بحران در جغرافیای مقاومت از ویژگی‌های مشترک بحران‌های خاورمیانه است.
واژگان کلیدی
خاورمیانه، بحران، ابربحران، سوریه، عراق
عنوان مقاله [English]
Analyzing the Common Roots and Features
of the Middle East Developments with
Emphasis on the Crisis in Syria and Iraq
نویسنده [English]
Ahmad Zarean
چکیده [English]
Abstract
The Middle East is one of the most chaotic regions of the world. During the last century, it has undergone conflicts, disputes and bloody wars. Several studies have been carried out to determine the causes and origins of the crisis in the region and experts have explored the issue from their own perspective. Accordingly, being concentrated on one factor and ignoring the others, most researchers suffered reductionism and presented factors as the root cause of the crisis, which are not able to give an analysis of the recent crises. Using descriptive-analytical method and library research, the present paper seeks to answer these fundamental questions: what are the main causes of the crises in the Middle East? What are the common characteristics of the region’s crises like that of Syria and Iraq? The findings of this paper show that identity challenges, the challenge of legitimacy and succession, intervention of the colonial and imperialistic powers in the region and their efforts of globalization as well as the inherent illegitimacy of the Zionist regime are the factors causing the recent crises in the Middle East. Furthermore, multiplicity of actors, the role of non-state actors, expansion of crisis from social level to security and military levels, the emergence of the crisis in the geography of the Resistance are common characteristics of the crises in the Middle East.
واژگان کلیدی[English]
Keywords
Middle East crisis, Mega crisis, Syria, Iraq
عنوان مقاله [العربية]
دراسة الجذور و السمات المشتركة لأزمات الشرق الأوسط،
مع التأكيد علي الأزمة في سوريا و العراق
چکیده [العربية]
المخلص
تعتبر منطقة الشرق الأوسط واحدة من أكثر المناطق تأزماً في العالم، وخضعت خلال القرن الماضي لمختلف النزاعات والصراعات والحروب الدموية. وقد أجريت العديد من الدراسات بهدف تحديد الأسباب والجذور الرئیسية لأزمات هذه المنطقة، ودرس الخبراء کل علی حده هذه المسألة من وجهة نظرهم. ولهذا السبب، فإن معظم الباحثين ومن خلال التركيز أكثر مما ينبغي على عامل وتجاهل عوامل أخرى، وقعوا في الاختزال، أو قدموا عوامل کأسباب جذرية للأزمة هي لیست قادرة على تحليل الأزمات الأخيرة.
هذا المقال ومن خلال المنهج الوصفي – التحليلي وعبر استخدام الأسلوب المكتبي، يبحث عن إجابة على هذا السؤال الأساسي، وهو ما هي الأسباب الرئيسية لأزمات الشرق الأوسط؟ وما هي الخصائص المشتركة للأزمات الإقليمية مثل سوريا والعراق؟
تبین نتائج هذا المقال أن تحديات الهوية، تحدي الشرعية والخلافة، تدخل القوى الاستعمارية والإمبريالية في المنطقة واهتمامها بالعولمة، وعدم الشرعية الذاتیة للکیان الصهيوني، هي من العوامل المسببة للأزمات الأخيرة في الشرق الأوسط. کما أن تعدد الجهات الفاعلة، دور الجهات الفاعلة غير الحكومية، توسع رقعة الأزمة من المستوى الاجتماعي إلى المستوى الأمني والعسکري، وظهور الأزمة في جغرافيا المقاومة، من الخصائص المشتركة للأزمات في منطقة الشرق الأوسط.
الكلمات المفتاحية
الشرق الأوسط الأزمة،الأزمة الکبری، سوريا، العراق
منابع فارسي
ـ احمدیان، قدرت (۱۳۷۶)، «الگوی رفتاری قدرت‌های بزرگ در بحران‌های بین‌المللی»، سیاست دفاعی، ش۲۰ و ۲۱، پاییز و زمستان.
ـ اسلام تایمز (۱۳۹۲)، «دلایل داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی تداوم بحران سوریه»، قابل دسترسی در:
http://www.islamtimes.org/fa/doc/article/357751
ـ اشراف (۱۳۹۳)، «اندیشکده واشنگتن: بحران اصلی خاورمیانه اقتصادی است نه سیاسی»، قابل دسترسی در: http://www.eshraf.ir/2454
ـ اشراف (۱۳۹۳)، «اندیشکده واشنگتن بررسی کرد: تشدید بیماری ملک عبدالله و بحران جانشینی در عربستان»، قابل دسترسی در: http://www.eshraf.ir/3875
ـ الزبیدی، حسن لطیف، نعمه محمد العبادی و عاطف لافی السعدون (۲۰۰۸)، العراق و البحث عن المستقبل، نجف الاشرف: المرکز العراقی للبحوث و الدراسات.
ـ بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۸۸)، «گزارش اقتصادي و ترازنامه سال ١٣۸۸»، قابل دسترسی در: www.cbi.ir/page/9072.aspx
ـ برچر، مایکل (۱۳۸۲)، بحران در سیاست جهان، ظهور و سقوط بحران‌ها، ترجمة میرفردین قریشی، ج ۱، تهران: پژوهشکدة مطالعات راهبردی.
ـ برچر، مايل، جاناتان ویلکنفلد و پاتریک جیمز (۱۳۸۲)، بحران، تعارض و بی‌ثباتی، ترجمة علی صبحدل، تهران: پژوهشکدة مطالعات راهبردی.
ـ برزگر، م (۱۳۸۳)، «بوی خوش نفت و بحران همیشه پایدار خاورمیانه»، مجله فردوسی، ش ۱۷، اردیبهشت.
ـ برزگر، کیهان (۱۳۸۸)، «خاورمیانه در برزخ بحران و ثبات»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش ۱۴۱، بهمن.
ـ پشنگ، اردشیر (۱۳۹۴)، «کالبدشکافی ریشه‌های بحران عراق»، قابل دسترسی در:
http://peace-ipsc.org/fa
ـ پیترسن، ج. ای (۱۳۸۱)، «بحران جانشینی در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس»، ترجمه علی رستمی، فصلنامة مطالعات خاورمیانه، ش ۳۱، پاییز.
ـ پورعزت، علی اصغر و دیگران (۱۳۸۳)، «طراحی سیستم بسیج امکانات ملی برای مواجهه مناسب با بحران‌های طبیعی و اجتماعی»، فصلنامه کمال مدیریت، شماره ویژه مدیریت بحران، ش ۴ و ۵، زمستان ۸۲ و بهار.
ـ حسینی، حسین (۱۳۸۵)، «بحران چیست و چگونه تعریف می‌شود؟»، فصلنامة امنیت، ش ۱ و ۲، پايیز و زمستان.
ـ خبرگزاری مهر (۱۳۹۱)، «جدول مقایسه‌ای رشد اقتصادی ۲۴ کشور منطقه/ پیش‌بینی رشد ۳۶ صدم درصدی برای ایران»، قابل دسترسی در: http://www.mehrnews.com/news/2000194.
ـ دوئرتی، جیمز و رابرت فالتزگراف (۱۳۷۲)، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، ترجمة علیرضا طیب و وحید بزرگی، تهران: قومس.
ـ زارعان، احمد (۱۳۹۲)، «سنخ‌شناسی شکاف‌های اجتماعی سوریه»، فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، س ۱۴، ش ۵۶، زمستان.
ـ زارعان، احمد (۱۳۹۳)، «بررسی روند تبدیل جنبش حزب‌الله لبنان از قدرتی محلی به قدرتی ملی و منطقه‌ای»، فصلنامة مطالعات راهبردی جهان اسلام، س ۱۵، ش ۳، پیاپی ۵۹، پايیز.
ـ زارعان، احمد و حمیدرضا اسلامی (۱۳۹۳)، «بررسی تأثیر زمینه‌های همگرایی و واگرایی جریان‌های سلفی ـ تکفیری و بازماندگان حزب بعث بر بحران امنیتی عراق»، فصلنامة سیاست خارجی، س ۲۷، ش ۲، تابستان.
ـ زارعی، سعدالله (۱۳۹۲)، «بررسی شکل‌گیری بحران سوریه از ابتدا تاکنون»، قابل دسترسی در:
http://www.islamtimes.org/fa/doc/interview/343299
ـ شفیعی، نوذر (۱۳۹۴)، «کارکردهای منطقه‌ای توافق هسته‌ای»، قابل دسترسی در:
http://www.irdiplomacy.ir/newsletter/fa/page/1950286
ـ صالحی، حجت (۱۳۸۸)، «سازگاری مفهوم حکمرانی جهانی با بحران‌های خاورمیانه»، پژوهشنامة روابط بین‌الملل، ش ۴۱، شهریور.
ـ فتوحی مظفریان، پریسا (۱۳۹۲)، «ابعاد توسعة منابع نامتعارف نفتی در امریکا و کاهش وابستگی به نفت خام»، ماهنامة اکتشاف و تولید نفت و گاز، ش ۱۰۲، تیر.
ـ فوکو، میشل (۱۳۷۷)، ایرانی‌ها چه رویایی در سر دارند؟، ترجمة حسین معصومی همدانی، تهران: انتشارات هرمس.
ـ قادری، علی (۱۳۹۱)، «بازیگران عرصة خاورمیانه»، قابل دسترسی در:
http://www.asriran.com/fa/news/213180.
ـ قادری گنگاوری، روح‌الله (۱۳۸۷)، «بحران عراق و مدیریت کشمکش‌ها در خاورمیانه»، فصلنامة اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ش ۲۴۷، فروردین و اردیبهشت.
ـ قربان، نرسی (۱۳۹۲)، «شیل نفت مشوق خروج امریکا از خلیج فارس»، روزنامة دنیای اقتصاد، ش ۲۹۳۲، خرداد.
ـ عابدی، مهدی (۱۳۸۸)، «بازتولید بحران در ساختار امنیتی خاورمیانه: به سوی شناسایی یک ابربحران»، فصلنامة تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، پیش‌شمارة ۱، بهار.
ـ علیزاده طباطبایی، سید موسی (۱۳۸۷)، سوریه، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
ـ کرمی، جهانگیر (۱۳۸۶)، دکترین نظامی اسرائیل، تهران: مؤسسة مطالعات اندیشه‌سازان نور.
ـ گروه نویسندگان (۱۳۷۹)، «جنگ آینده در دکترین نظامی رژیم‌صهیونیستی»، فصلنامة سیاست دفاعی، ش ۳۲ و ۳۳، پايیز و زمستان.
ـ گریفیتس، مارتین (۱۳۹۴)، دانشنامة روابط بین‌الملل و سیاست جهان، ترجمة علیرضا طیب، چاپ سوم، تهران: نشرنی.
ـ گل‌محمدی، احمد (۱۳۹۲)، جهانی شدن، فرهنگ، هویت، تهران : نشر نی.
ـ گودبای، جیمز (۱۳۸۲)، تعارض‌های منطقه‌ای، ترجمة محمدرضا سعیدآبادی، تهران: پژوهشکدة مطالعات راهبردی.
ـ متقی، ابراهیم (۱۳۹۲)، «گفتمان وپادگفتمان مقاومت در سیاست بین‌الملل»، فصلنامة مطالعات راهبردی جهان اسلام، ش ۵۶، زمستان.
ـ محب علی، قاسم (۱۳۹۰)، «ریشه‌های بحران، اعتراض‌ها و نارضایتی‌ها در سوریه از کجا نشات می‌گیرد؟»، مجله مهرنامه، ش ۱۸، قابل دسترسی در: http://www.mehrnameh.ir/article/3092
ـ محمدی، منوچهر (۱۳۸۷)، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.
ـ محمودیان، آرمان (۱۳۹۲)، «فراز و فرود کردهای سوریه»، قابل دسترسی در:
http://www.kurdpress.com/Fa/NSite/FullStory/News/?Id=55936#Title
ـ مستقیمی، بهرام (۱۳۷۳)، «در باب تعریف بحران بین‌المللی»، دانشکدة حقوق و علوم سیاسی، ش ۳۳، بهمن.
ـ مصلی نژاد، عباس (۱۳۸۸)، «علل تداوم بحران‌های خاورمیانه در دورة جرج بوش»، پژوهشنامة علوم سیاسی، ش ۱۴، بهار.
ـ معینی علمداری، جهانگیر (۱۳۸۰)، «ملاحظاتی دربارة طرح نظم امنیتی جدید در خاورمیانه»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، س ۸، شمارة ۴، زمستان.
ـ میری خانی، آرش (۱۳۹۳)، «ریشه‌های بحران در عراق»، روزنامه اطلاعات، ۲۷ مرداد.
ـ نوری، محمد جواد (۱۳۹۳)، «ریشه‌های بحران در عراق»، قابل دسترسی در:
http://www.irna.ir/fa/News/81392686.
ـ نیاکوئی، امیر و حسین بهمنش (۱۳۹۱)، «بازیگران معارض در بحران سوریه: اهداف و رویکردها»، فصلنامه روابط خارجی، ش ۱۶، زمستان.
ـ هینبوش، ریموند الویشس (۱۳۸۲)، سیاست خارجی کشورهای خاورمیانه، ترجمه علی گل‌محمدی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
منابع اینگلیسی
– Dean, Laura (2015), “Saudi Arabia’s New king Might Seem like the Old One, But Change is Coming”,http://www.globalpost.com/dispatch/news/regions/middle-east/saudi-arabia/ 150123/ saudi-s-new- king-will-be-the-same-the-last-cha.
– Rapoport, Anatol (1968), “General System Teory”, International Encyclopedia of Social Scince, Vol. 15.
– The Word Fact Book, 2011.
