مقدمه

آنچه امروزه «افراط‌گرايي» در پاکستان ناميده مي‌شود، پديده‏اي چندلايه و پيچيده است که درک مباني، ريشه‏ها، عملکرد و دورنماي آن به سهولت و به طور متقن امکان‏پذير نيست. شايد بتوان گفت اين پديده محصول فرايندي است كه در پرتو راهبردها، سياست‏ها و رقابت‏هاي بين‏المللي و منطقه‏اي شکل گرفته است و تحت تأثير آن استمرار خواهد يافت. در حال حاضر، در جنوب آسيا جبهة وسيعي به بهانة مقابله با افراط‏گرايي گشوده شده که پيامد بلافصل آن سرريز بحران و خشونت به مناطق پيراموني از جمله مرزهاي شرقي جمهوري اسلامي ايران است. بخش بزرگي از جبهة مذکور، گروه‏هاي افراط‏گراي پاکستاني هستند که فهم روند تحولات منطقه‏اي، مستلزم درک افکار، عقايد و رفتار آن گروه‏هاست. پژوهش حاضر به منظور دستيابي به اين مهم، ماهيت و عملکرد گروه‏هايي چون «تحريک طالبان پاکستان»، «بقاياي سازمان القاعده»، «شوراي کويته»، «سپاه صحابه»، «لشکر جهنگوي»، «نهضت نفاذ شريعت محمدي»، «شبکه حقاني»، «لشکر طيبه» و… را مورد بررسي قرار داده است. اين واکاوي در محورهايي مانند: «مباني و ريشه‏هاي فکري، اجتماعي و اعتقادي»، «سازماندهي و ساختار تشکيلاتي»، «ايدئولوژي و نظام فکري»، «رويکردها و عملکردها»، «راهبرد مبارزاتي و تاکتيک‏ها»، «جايگاه گروه در راهبردهاي بين‏المللي»، «آثار و پيامدهاي ملي، منطقه‏اي و بين‏المللي فعاليت‏ها» و «آينده‏شناسي وضعيت هويتي ـ رفتاري گروه‏ها» صورت گرفته است. در مجموع پيوند اين گروه‏ها با برخي تحولات سياسي ـ اجتماعي درون پاكستان و ملاحظات راهبردي بين‌المللي موجب شكل‌گيري و نهادينه شدن نگرش افراط‏گرايانه از آموزه‌هاي ديني شده است. بستر ترويج اين برداشت از اسلام، مدارس مذهبي و ميليتاريزه شدن باورهاي عقيدتي بوده كه پيامدهاي مخرب آن در قالب فرقه‌گرايي، طالبان‌پروري و اختلافات مذهبي ـ عقيدتي ظهور کرده است.

پس از تغيير ساختار دوقطبي‏ نظام بين‌الملل در ابتداي دهه ۱۹۹۰م، فرهنگ رقابتِ جنگ سرد در قالب‏ها و روش‏هاي ديگري بازتوليد شد. ايالات متحده امريكا كه پس از فروپاشي رقيب شرقي‏اش، دچار بحران معنا و چالش‌ هويت سياسي ـ امنيتي شده بود، به دنبال عامل و عنصري جايگزين براي نشاندن بر جايگاه دشمني غرب بود. پس از ايدئولوژي ماركسيستي، ايدئولوژي ضدامپرياليستي اسلامي مي‌توانست اهداف و مقاصد امريكا را معنا بخشد. هم‌زمان با اين شرايط، حملاتي كه گروه‌هايي تندرو چون القاعده در برخي نقاط عليه امريكا و متحدانش انجام مي‌دادند، مفهومي جديد را وارد ادبيات سياسي ـ امنيتي غرب‍ي‌ها به ويژه امريكا كرد كه دشمن جديد فرهنگ و تمدن غربي معرفي مي‌شد. اين جريان جديد، با عناويني چون «راديكاليسم اسلامي»، «بنيادگرايي اسلامي»، افراط‌گرايي، تندروي مذهبي و امثال آن، وارد صحنه سياسي و بين‌المللي شد.

پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱م كه به القاعده نسبت داده مي‌شود، سازه گفتماني جديدي با نام «مبارزه با تروريسم» به سرکردگي امريكا در رقابت و مقابله با «راديكاليسم اسلامي» استحكام يافت. تحليل محتواي عناصر و دقايق اين گفتمان نشان مي‌دهد كه مصاديق آن، عمدتاً بر سرکوب جريان‌هاي تندرو اسلامي و تروريسم مذهبي ـ از نظر غربي‌ها ـ اشعار دارد. در حال حاضر، بخشي از اين جبهه راديکال با رويکردهاي ضدهندي، ضدامريكايي، ضددولتي و ضدشيعي در جنوب آسيا و به ويژه پاکستان، بسيار فعال است.

پيوند رقابت‏هاي قومي‌ـ فرقه‏اي درون پاکستان با راهبردهاي ملي و منطقه‏اي سرويس امنيتي(آي.اس.آي) و ارتش آن کشور و حضور گسترده نظامي امريكا در افغانستان موجب تقويت و تحرک روزافزون طيف گسترده‌اي از كانون‌هاي افراط‏گرايي در پاكستان شده و روحيه بيگانه‌ستيزي و تعصب اعتقادي ـ مذهبي برخي گروه‏هاي تندرو را به شدت برانگيخته كه همچنان در ادبيات بين‏المللي‌ به «راديكاليسم اسلامي» خطاب مي‏شود. در هر حال، گرايش‌هاي تندروانه در پاكستان پس از حوادث ۱۱ سپتامبر به شدت افزايش يافته و وضعيت پيچيده‏اي را رقم زده است.

الف) طرح مسئله

تولد پاکستان به عنوان يک واحد سياسي در ۱۹۴۷م، محصول واگرايي تاريخي
قومي‌ـ مذهبي ساکنان شبه‏قاره هند محسوب مي‏شود. سال‏ها پس از بروز اين تجربه، همواره رفتارهاي خشن، رقابتي و واگرايانه گروه‏هاي مختلف در اين سرزمين بازتوليد شده است. طبق اصول و قواعد سياست و قدرت‏، عموماً روندهاي سياسي ـ امنيتي درون هر واحد سياسي برآيند کنشگري افراد، احزاب و نهادهاي فعال در حوزه قدرت سياسي که بر اساس انگيزه‏ها، اهداف و منافع مشخصي شروع به فعاليت مي‎‏كنند، تلقي مي‏شوند. از اين رو، ماهيت فضاي سياسي هر کشور با توجه به نحوه رفتار و کارکرد بازيگران صحنه سياسي رقم مي‏خورد و به نسبت آنچه گروه‏هاي مذکور، تندروي پيشه کنند، سپهر عمومي سياست نيز راديکاليزه‏تر مي‏شود.

در طول شش دهه حيات سياسي پاکستان، تندروي‏هاي قومي، مذهبي و سياسي بي‏شماري با شدت و ضعف در اين کشور رخ داده و برخي نقاط اين سرزمين، در ادوار مختلف، ملجأ افراد و افکار افراط‏گرا بوده است. تکثر و تنوع قومي ـ نژادي و مذهبي جامعه پاکستان و انطباق آن با معادلات امنيتي و سياسي منطقه‏اي و بين‏المللي به صورت تشکيل گروه‏هاي شبه‏نظامي مختلف نمايان شده است. جوانب تهديدزاي اين وضعيت زماني جدي مي‏شود که برخي از اين گروه‏ها ضمن اتخاذ رويکردهاي خشن و مرگبار، پيوندهاي فرامنطقه‏اي خود را با قدرت‏هاي بين‏المللي حفظ يا اين که عمدتاً در قالب دنباله شبکه‏ها و گروه‏هاي بين‏المللي فعاليت مي‏کنند. وضعيت بحران‏زده کنوني پاکستان نتيجه بلافصل تداوم فعاليت اين گروه‏هاست.

در مقطع کنوني، تکثير شبکه افراط‏گرايي در پاکستان و تشديد فعاليت‏هاي خشن آن موجب سرريز شدن اين خشونت‏ها به مناطق امنيتي پيرامون نيز شده است. با توجه به فراهم بودن بسترهاي خشونت و خصومت در مناطق مجاور پاکستان‏، ابعاد و پيامدهاي اشاعه بحران افراط‏گرايي به اين مناطق بسيار نگران‌کننده مي‏نمايد. از اين رو، شناخت و درک پديده افراط‏گرايي در سطوح سياست‏هاي کلان امنيت منطقه‏اي مطرح است. اکنون سؤال‌هاي جدي دربارة اين پديده به ذهن متبادر مي‏شود: علل شكل‏گيري، بقا و بازتوليد جريان‌هاي افراط‏گرا در پاکستان چيست؟ ماهيت و کارکرد واقعي افراط‏گرايي در جامعه پاکستان چيست؟ لازمه پاسخي واقع‏بينانه به اين سؤال‌ها و امثال آنها اين است که ابعاد و زواياي مختلف جريان‏هاي تندرو و خشن به طور دقيق بررسي و شناسايي شود.

محدوده مکاني موضوع پژوهش، کشور «جمهوري اسلامي پاکستان» است و به لحاظ زماني نيز سير تطور فعاليت هر يک از گروه‏هاي افراط‏گرا، از ابتداي شکل‏گيري آنها بررسي مي‏شود؛ اما عمدتاً بر کارکرد آنها در يک دهه اخير (پس از ۲۰۰۱م) تمرکز خواهد شد. از بعد موضوعي نيز آن دسته از مهم‌ترين گروه‏هاي افراط‏گرا که اغلب عملکرد خشن و برجسته‏تري داشته‏اند و محل استقرار و جذب نيروي آنها (نه لزوماً خاستگاه و حوزه عملياتي‏شان) خاک پاکستان است، به عنوان مصاديق افراط‏گرايي انتخاب شده‏اند.  

ب) سؤال اصلي و فرضيه

با توجه به رويکرد اين پژوهش، اين مسئله که «ماهيت طيف‏ها و جريان‌هاي افراط‏گرا در پاکستان چيست؟» در مقام سؤال اصلي قرار مي‏گيرد. بر اين اساس، چون اطلاعات و داده‏هاي اين متن به تبيين و تحليل زواياي مختلف افراط‏گرايي در پاکستان مي‏پردازد، نمي‏توان فرضيه‏اي علمي براي آن متصور بود.

ج) روش پژوهش

با توجه به محوريت رويکرد تبييني و تشريحي اين پژوهش، داده‏هايي که به طرق کتابخانه‏اي، اسنادي، ميداني و مصاحبه گردآوري شده‏اند، با روش توصيفي- تحليلي پردازش و بررسي خواهند شد.

د) اهميت و ضرورت مسئله

بدون ترديد تمام تلاش كشورها در حوزه‏هاي پيراموني و بين‏المللي، دستيابي به حداکثر منافع ملي در حوزه هدف است. اين امر زماني محقق مي‏شود که بتوان تصويري واضح و شفاف از آن مناطق ترسيم کرد. پيگيري اهداف و منافع ملي جمهوري اسلامي ايران در محيط شرقي‏اش به ويژه پاکستان، مستلزم شناخت دقيق بازيگران محلي و ملي آن کشور است. به منظور کسب درکي واقع‏بينانه از سرزمين مورد نظر، بايد عناصر و نيروهاي تأثيرگذار بر روندهاي سياسي ـ امنيتي در پاکستان را که غالباً داراي سرنخ‏هاي بيروني و راهبردي هستند، بررسي کرد. بخشي از فرايند درک قواعد بازي امنيت و سياست در پاکستان‏، از طريق درک منطق رفتاري، اهداف و ماهيت طيف‏ها و گروه‏هاي افراط‏گرا که تا حدود زيادي بر روندهاي نظامي، رقابت‏هاي مذهبي و قومي و ساختار سياسي آن کشور تأثير مي‏گذارد، امکان‏پذير مي‏شود. ضرورت ديگر اين موضوع از اين امر ناشي مي‏شود كه پاسخ عاقلانه و منطقي به اين نوع رفتار مستلزم شناخت دقيق ريشه‌هاي آن است؛ به ويژه زماني كه اين پديده به دليل فراگيري به مسئله بسياري از كشورها تبديل شده است. پژوهش حاضر در پي واکاوي و ترسيم مرزهاي شفاف اين موضوع است.

ه‍) اهداف پژوهش

پژوهش حاضر مبتني بر اهداف و نيات ذيل طراحي شده است:

1. شناخت همه‏جانبه هويت و ماهيت گروه‏هاي افراط‏گراي مذهبي در پاکستان؛
2. ارزيابي و واکاوي جايگاه و نقش گروه‏هاي افراط‏گراي پاکستان در راهبردها و ترتيبات سياسيـ امنيتي بين‏المللي؛
3. روندشناسي و آينده‏شناسي فعاليت گروه‏هاي افراط‏گراي پاکستان و تأثير اقدامات آنها بر امنيت ملي ايران؛
4. برآورد آينده تحولات سياسي، امنيتي و اجتماعي پاکستان در پرتو استمرار فعاليت اين گروه‏ها.

ساختار متن و داده‏هاي اين پژوهش در يک مقدمه، ده فصل و نتيجه‏گيري و پيشنهادها، ساماندهي شده است که در قالب هر فصل ابعاد، ساختار تشکيلاتي، پيوندها، رويکردها، اقدامات، چشم‏انداز و ساير مسائل گروه‏هاي مهم افراط‏‏گرا به تفصيل و جزئيات نسبتاً کامل، توصيف، تبيين و تحليل شده است.