مقدمه

تصوف، شیوه فکری گروهی خاص از مسلمانان است که پیش از هر چیز وانمود به تعبد و دنیاگریزی می‌کنند. بر اساس تعریفی که در فرهنگ لغات عربی از تصوف ارائه شده، صوفی کسی است که وجود فانی‌اش در این دنیا به ذات ابدی و لایتناهی باری‌تعالی گره خورده باشد و به واسطه اتصال به حقیقت وجود از طبایع مادی و دنیایی رهایی یافته باشد.

در مورد تاریخچه تصوف در اسلام، بسیاری پیدایش آن را قرن دوم هجری و از شهر کوفه دانسته‌اند. در هر حال امروز تصوف به عنوان یکی از گرایش‌های مهم فکری و دینی در چارچوب منظومه فکری و عقیدتی اسلامی با پیروان بسیار، واقعیت خود را به قلمرو فرهنگی اسلامی تحمیل کرده است (دهباشي و ميرباقري‌ فرد، ۱۳۸۸: ۱۱ ـ ۱۰).

از منظر سازمانی، تشکیلات تصوف در سراسر جهان به دو بخش اداری و روحانی و مذهبی قابل تقیسم است؛ چنان که در مصر سلسله مراتب روحانی صوفیان از مرحله القاع (پایین‌ترین رتبه) شروع مي‌شود و به ترتیب به طبقه مریدان، نقبا، متدارکین و نجبا مي‌رسد و به بالاترین درجه تصوف و عبودیت یعنی قطب خاتمه می‌یابد.

امروز تصوف دارای نقش‌های سیاسی متعددی است، به گونه‌ای که تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم بر مسائل مربوط به حکومت،‌ سیاست و اداره امور جامعه دارد.

با توجه به ماهیت دنیایی سیاست و هم‌چنین وانمودسازی صوفیان به دوری از دنیا و آنچه غیر از خداست، ظاهراً نباید رابطه‌ای میان سیاست و تصوف تصور كرد؛ اما واقعیت خلاف آن است، زيرا صوفیان در ابتدایی‌ترین شکل ناچار خواهند بود دست‌کم در تدبیر امور داخلی و تشکیلاتی خود نظیر انتخاب شیخ طریقت، اتخاذ تصمیم در چارچوب مشورت، انتخاب اعضای شورای مشورتی و… به تصمیم‌گیری و امور صرف دنیوی روی آورند. غیر از موارد یادشده، عملکرد صوفیان در طول تاریخ تمدن اسلامی بهترین دلیل و نشانه توجه شدید آنان به دخالت در امور سیاسی و دنیاداری بوده است (تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم بر مسائل مربوط به حکومت، ‌سیاست و اداره امور جامعه). غیر از موارد یادشده، در خلال قرن گذشته نقش مهم جماعات صوفی در مبارزه با استعمار در شمال ا‏فریقا و سودان بر کسی پوشیده نیست (نقش طریقت قادریه و عبدالقادر الجزایری در مبارزه با استعمار فرانسه در الجزایر یا تشکیل قلمروهای مستقل از استعمار در لیبی توسط فرقه سنوسیه یا نقش فرقه مهدیه در مبارزه علیه استعمار در سودان).

اکنون‌ صوفیان در اقصی نقاط جهان اسلام مؤسسات بزرگ مدنی به صورت نهادهای بین‌المللی خیریه، اقتصادی و… ندارند. اهتمام به احوالات صوفيان و متصوفه به منظور شناخت ظرفيت‌ها و پتانسيل و هم‌چنين سير تحولات فكري آنها همواره يكي از ضروريات در مسائل و تحولات جهان اسلام بوده است. پيامبر(ص) فرمود: «عند الذكر الصالحين تنزل الرحمه.» صوفيان در مقاطع مختلف به دور پير و مرشدي گرد آمده و با رهنمودهاي او طي طريق كرده‌اند. گاهي از ميان آنها افراد سرشناسي ظهور كرده‌ و موجب تغيير روند فكري معمول عصر خود شده‌اند.